Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego (część I) - Prawo lokatorskie chroni przed eksmisją ^[1]

^[1] Artykuł ukazał się w całości pierwotnie w kwartalniku „Pieniądze i Więź” nr 3 (76), jesień 2017, s. 83–97.

Już w pierwszym dniu obowiązywania przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw członkowie spółdzielni masowo składali wnioski o przeniesienie na ich rzecz prawa odrębnej własności lokali^[3], które do tej pory zajmowali na podstawie praw spółdzielczych, przy czym zdecydowaną większość tych osób stanowili członkowie posiadający spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego.

Powszechna chęć uwłaszczenia posiadanych lokali spółdzielczych, i to niezwłocznie po wejściu w życie ww. ustawy nowelizującej, spowodowana była wieloma okolicznościami, w tym ówczesną sytuacją na rynku nieruchomości, tzw. boomem, kiedy to ceny nieruchomości (lokalowych, ale nie tylko) często osiągały poziom znacznie przewyższający ich realną wartość. W ocenie wielu osób wprowadzone ww. nowelą zasady przekształceń lokali spółdzielczych były szansą, by po wpłaceniu kilku lub kilkunastu złotych nabyć istotny składnik majątkowy, którego wartość w tamtym czasie dynamicznie wzrastała.

Kolejnym powodem były liczne kontrowersje dotyczące m.in. przepisów ustanawiających nowe warunki finansowe przekształcenia praw do lokali spółdzielczych. Rozwiązaniom tym zarzucano przede wszystkim, że są one niesprawiedliwe i krzywdzące wobec członków, którzy wcześniej zdecydowali się na przekształcenie „swoich” lokali, co wiązało się ze sporym wysiłkiem finansowym.

Istotniejsze było jednak to, że przyjęte na gruncie ustawy nowelizującej zmiany w zakresie warunków przekształceń spółdzielczych praw do lokali rodziły istotne wątpliwości natury legislacyjnej. Już w trakcie prac nad ww. przepisami pod ich adresem padał zarzut sprzeczności z Konstytucją RP^[4].

Jak się zresztą później okazało, zarzut ten był uzasadniony, albowiem Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 17 grudnia 2008 r., sygn. akt P 16/08^[5], ocenił dokonane ustawą nowelizującą zmiany w systemie wykupu lokali spółdzielczych jako niekonstytucyjne.

Wprowadzenie mocą ustawy korzystnych warunków wykupu lokali będących przedmiotem spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego nie spotkałoby się z tak masową reakcją ze strony spółdzielców, gdyby nie powszechne przekonanie o „słabości” tego prawa. Takie postrzeganie prawa lokatorskiego to w głównej mierze wynik art. 9 ust. 3 USM, który stanowi, że prawo lokatorskie jest niezbywalne, nie przechodzi na spadkobierców i nie podlega egzekucji. Ponadto jest ono nierozerwalnie związane ze stosunkiem członkostwa w spółdzielni, a lokal, na którym jest ustanowione, pozostaje własnością spółdzielni. Oznacza to, że utrata statusu członka spółdzielni wiąże się także z utratą spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego.

Tymczasem spółdzielcze prawo lokatorskie do lokalu mieszkalnego stanowi prawo o stosunkowo szerokich uprawnieniach i może lepiej zabezpieczać interes członka niż prawo odrębnej własności lokalu.

Tym, co głównie zwraca uwagę spółdzielców przekonanych o niewielkiej „wartości’’ spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, są dwie pierwsze cechy wymienione w ww. przepisie, czyli niezbywalność i nieprzechodzenie na spadkobierców. Pomijana jest zaś ostatnia, wymieniona w art. 9 ust. 3 USM, cecha tego prawa, a mianowicie, że nie podlega ono egzekucji.

Tymczasem brak możliwości prowadzenia egzekucji z tego prawa do lokalu powinno być brane pod uwagę w pierwszej kolejności, w szczególności przez tych spółdzielców, którzy są gorzej sytuowani finansowo, oraz takich, którzy są w większym stopniu zagrożeni egzekucją komorniczą^[6]. Z uwagi bowiem na tę właśnie cechę wierzyciele członka posiadającego spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego nie mogą uzyskać zaspokojenia swoich należności z posiadanego przez dłużnika tytułu prawnego do lokalu.

Wszczęcie egzekucji komorniczej przeciwko dysponentowi spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego – co do zasady – nie grozi więc utratą prawa do zajmowanego lokalu.

Ograniczenie „egzekucyjne” nie występuje w przypadku prawa odrębnej własności ustanowionego na lokalu. Lokal będący przedmiotem odrębnej własności stanowi bowiem – w myśl art. 46 Kodeksu cywilnego (kc) – nieruchomość lokalową, a to oznacza, że z takiego lokalu może być prowadzona egzekucja wg przepisów o egzekucji z nieruchomości, zawartych w art. 921 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego (kpc).

Można więc stwierdzić, że w przypadku uruchomienia postępowania komorniczego obejmującego egzekucję należności pieniężnych, osoby, którym przysługuje spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, są lepiej zabezpieczone przed utratą tytułu prawnego do zajmowanego mieszkania, aniżeli osoby posiadające prawo własności do zajmowanego lokalu. Wierzyciel, na rzecz którego prowadzone jest postępowanie egzekucyjne nie może bowiem skorzystać z prostego „środka prawnego”, jakim jest wniosek o wszczęcie egzekucji z odrębnej własności lokalu, a którego realizacja skutkuje utratą prawa do lokalu.

Zastrzec w tym miejscu należy, że skutek w postaci utraty prawa własności nieruchomości jest finalnym (końcowym) rezultatem prowadzonej z tej nieruchomości egzekucji komorniczej. Niemniej jednak jedną z pierwszych czynności wykonywanych przez komornika po uruchomieniu egzekucji z nieruchomości jest dokonanie wpisu w księdze wieczystej (prowadzonej dla egzekwowanego lokalu) o prowadzonym postępowaniu egzekucyjnym (por. art. 924 kpc). Właściciel lokalu nie traci wówczas co prawda jeszcze tytułu prawnego do swojego lokalu, ale wszelkie czynności mające na celu rozporządzenie posiadanym prawem własności zostają mocno ograniczone.

Praktyka komornicza wskazuje, że wierzyciele doskonale zdają sobie sprawę z następstw, jakie dla dłużnika pociąga za sobą wniosek o wszczęcie egzekucji z nieruchomości. W efekcie chętnie składają tego rodzaju wnioski, nie poszukując zbyt intensywnie innych składników majątku, z których mogliby ściągnąć egzekwowane przez nich świadczenie. Zdają sobie bowiem sprawę, że samo zajęcie nieruchomości oraz odnotowanie tego faktu w księdze wieczystej stanowią silny bodziec mobilizujący dłużników do dobrowolnej spłaty długu.

Nie brakuje też przykładów, w których ujawnienie w księdze wieczystej dokonanego przez komornika zajęcia lokalu powoduje, że o zadłużeniu dowiadują się bliscy dłużnika, którzy za niego dokonują spłaty zadłużenia, „ratując” w ten sposób tytuł prawny do lokalu.

Omawiając poziom ochrony prawa do zajmowanego lokalu wyznaczany przez rodzaj posiadanego do tego lokalu prawa, nie można pominąć zmiany brzmienia art. 999 §1 kpc, dokonanej ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw (DzU nr 233, poz. 1381). Wprowadzona ww. nowelą zmiana art. 999 §1 kpc w istotny sposób uprościła procedurę eksmisyjną dotychczasowego właściciela lokalu, który swój tytuł własności utracił na skutek sprzedaży lokalu w toku postępowania egzekucyjnego.

Przed dniem wejścia w życie omawianej nowelizacji osoba, która w wyniku licytacji komorniczej nabyła lokal zamieszkiwany przez dotychczasowego właściciela (bądź inne osoby), nie nabywała jednocześnie tytułu pozwalającego na opróżnienie nieruchomości z przebywających na niej osób lub/i rzeczy.

W sytuacji gdy dotychczasowi lokatorzy nie opuszczali lokalu, jego nabywca zmuszony był zainicjować odrębne postępowanie sądowe mające na celu uzyskanie wyroku eksmisyjnego. Dopiero po uprawomocnieniu się takiego wyroku nabywca lokalu mógł uruchomić postępowanie egzekucyjne, tym razem zmierzające do przymusowego opróżnienia i opuszczenia lokalu przez dotychczasowych właścicieli.

Oczywiste jest zaś to, że konieczność wszczęcia i doprowadzenia do prawomocnego zakończenia sądowego procesu eksmisyjnego znacząco oddalała w czasie moment, w którym nowy właściciel mógł przejąć zajmowany przez dłużnika lokal, a tym samym realnie z niego korzystać.

Na skutek obowiązującej od 3 maja 2012 r. nowelizacji przepisów Kodeksu postępowania cywilnego opisany wyżej stan rzeczy uległ zmianie na korzyść przyszłych nabywców lokali. Zmieniony art. 999 §1 kpc stanowi obecnie, że prawomocne postanowienie o przysądzeniu własności jest także tytułem wykonawczym pozwalającym na opróżnienie lokalu^[7].

Skutkiem wprowadzonej zmiany jest więc to, że osoba nabywająca lokal w drodze prowadzonej przez komornika licytacji nie musi uruchamiać osobnego postępowania sądowego celem uzyskania tytułu eksmisyjnego. Na podstawie samego postanowienia o przysądzeniu własności – i to bez zaopatrywania go w klauzulę wykonalności – nabywca lokalu może bowiem uruchomić postępowanie egzekucyjne zmierzające do opróżnienia i opuszczania lokalu przez osoby zajmujące ten lokal bez tytułu prawnego.

Czytaj też: Prawo spółdzielcze dla zarządców nieruchomości >>>

[spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, egzekucja z wkładu mieszkaniowego, prawo spółdzielcze, zbywalność prawa do lokalu, prawo lokatorskie, egzekucja z wkładów, dłużnik, odrębna własność, eksmisja, utrata członkostwa, przysądzenie własności, ochrona lokatorska, odzyskiwanie należności]