Fundusz udziałowy w spółdzielni

Podstawy istnienia funduszu udziałowego w spółdzielniach reguluje Ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (t.j. DzU z 2013 r., poz. 1443). Zgodnie z nią fundusz udziałowy jest zasadniczym i obowiązkowym funduszem spółdzielni. Powstaje z wpłat udziałów członkowskich, odpisów na udziały członkowskie, z podziału nadwyżki bilansowej lub innych źródeł określonych w odrębnych przepisach.

Wpłaty członkowskie na fundusz udziałowy wiążą się z kwestią członkostwa w spółdzielni. Obowiązek wszystkich członków stanowi wniesienie zadeklarowanych udziałów. Statut każdej spółdzielni musi regulować w szczególności wysokość i ilość udziałów, które członek zobowiązany jest zadeklarować, terminy ich  wnoszenia oraz zwrotu oraz skutki zaniedbania tego w terminie.

Podstawowym warunkiem przyjęcia do spółdzielni jest złożenie podpisanej deklaracji członkowskiej, która zawiera m.in. informację o ilości zadeklarowanych udziałów.

Już po przyjęciu do spółdzielni można zadeklarować dalszy udział. Minimalny wymóg ustawowy zadeklarowanie jednego udziału. Wszystkie tak dokonane wpłaty zwiększają wysokość funduszu udziałowego, z tym, że jeżeli statut przewiduje wnoszenie więcej niż jednego udziału, to może również określać ich górną granicę.

W konsekwencji fundusz udziałowy jest funduszem podzielnym (w odróżnieniu od funduszu zasobowego) i stanowi równowartość udziałów wszystkich członków.

Wpłaty na fundusz udziałowy zasadniczo są wpłatami pieniężnymi, natomiast oznaczenie wartości udziałów może nastąpić również poprzez odniesienie do podstaw prawnych jej ustalenia. Może to nastąpić przez wskazanie, że jeden udział stanowi określoną procentowo część minimalnego miesięcznego wynagrodzenia o w danym roku kalendarzowym.

Najczęściej w SM przyjmuje się zasadę, że do czasu ustania członkostwa opłacony udział nie podlega już podwyższeniu, natomiast w przypadku ponownego ubiegania się o członkostwo wnosi się udziały w wysokości wymaganej w chwili ponownego przyjmowania w poczet członków.

Fundusz a nadwyżka lub strata

Interesująca jest możliwość uszczuplenia funduszu udziałowego, a także kwestia zwiększenia środków na tym funduszu. Powiązać je należy z zagadnieniami nadwyżki bilansowej spółdzielni oraz straty bilansowej.

Zgodnie z art. 75 prawa spółdzielczego, nadwyżka bilansowa to zysk spółdzielni po pomniejszeniu o podatek dochodowy i inne obciążenia obowiązkowe. Chodzi tutaj więc o wykazywany w rocznym sprawozdaniu finansowym zysk netto spółdzielni. Strata bilansowa jest zaś sytuacją odwrotną.

Powszechna praktyka spółdzielni, nieregulowana ustawowo, to zamieszczanie szczegółowych postanowień dotyczących ich funduszy nie tylko w statutach, lecz także w wewnętrznych regulaminach. Utworzenie funduszu innego niż udziałowy lub zasobowy musi wynikać z odrębnych przepisów lub z postanowień statutowych.

Pewną swobodę w kwestii warunków uszczuplenia środków funduszu udziałowego daje treść art. 90 prawa spółdzielczego. Pod wskazanymi poniżej warunkami możliwe jest to w wypadku zaistnienia tak zwanych strat bilansowych spółdzielni.

Strata finansowa jako jej ujemny wynik finansowy wiąże się z wymogiem składania jej rocznych sprawozdań finansowych oraz ze stosowanymi w niej zasadami rachunkowości.

Uszczuplić fundusz udziałowy można wtedy, gdy wykazane straty bilansowe spółdzielni przekraczają wartość funduszu zasobowego, który powstał w szczególności z wpłat wpisowego, powiększonych o nadwyżki bilansowe z lat poprzednich, oraz z innych źródeł określonych w odrębnych przepisach, np. z przychodów spółdzielni.

Przychody mogą powstać np. w wyniku użytkowania lub sprzedaży środków trwałych. Straty bilansowe spółdzielni w wypadku wyczerpania funduszu zasobowego w pozostałej części są pokrywane z innych funduszy własnych spółdzielni. W takim przypadku jednak kolejność zaspokojenia wynika z postanowień statutu.

Jeśli w statucie znajduje się taka regulacja, to straty bilansowe w części, której nie pokrywają środki funduszu zasobowego, mogą być w pierwszej kolejności pokrywane z funduszy własnych spółdzielni, innych niż fundusz udziałowy (np. funduszu wkładów budowlanych czy remontowego).

Nadwyżka bilansowa a fundusz udziałowy

W każdym jednak wypadku istnieje obowiązek pokrycia straty bilansowej, a więc – określone ryzyko użycia do tego celu środków funduszu udziałowego. Jest ono tym mniejsze, im większa jest kwota środków zgromadzonych na funduszu zasobowym, a ponadto – im bardziej kwota funduszu udziałowego jest zabezpieczona poprzez wprowadzenie w statucie określonej kolejności pokrywania straty bilansowej.

W celu zabezpieczenia interesów członków spółdzielni ustawodawca w art. 76 prawa spółdzielczego wprowadził obowiązek przeznaczania co najmniej 5% nadwyżki bilansowej na zwiększenie funduszu zasobowego, jeżeli nie osiąga on wysokości wniesionych udziałów obowiązkowych.

Wprawdzie każdy członek ma prawo do udziału w nadwyżce bilansowej, ale jednak musi być ona podzielona na podstawie uchwały walnego zgromadzenia, z uwzględnieniem wymogu ustawowego w sytuacji niepełnego pokrycia zadeklarowanych udziałów.

Chodzi o sytuację, w której zadeklarowane przez danego członka udziały nie zostały faktycznie w całości wniesione. Wtedy obligatoryjnie kwoty, przypadające danemu członkowi z tytułu podziału nadwyżki finansowej, zalicza się na poczet jego niepełnych udziałów.

Regulacja funduszu udziałowego ma związek z uregulowaniem kwestii funduszu zasobowego. Przepływ środków pomiędzy nimi możliwy jest w zasadzie jedynie w kierunku z funduszu zasobowego na udziałowy, jako rezultat waloryzacji udziałów, która musiałaby mieć podstawy np. w ustawie.

Powstanie nadwyżki bilansowej nie powoduje automatycznego przekazania tych środków ani do funduszu zasobowego, ani też na poczet zwiększenia funduszu udziałowego. Rozstrzygające w tym zakresie będą decyzje walnego zgromadzenia danej spółdzielni.

Jednocześnie ustawodawca nie wprowadził limitu wysokości środków zgromadzonych na funduszu zasobowym. Ma to istotne znaczenie w związku z prowadzoną przez wiele spółdzielni działalnością inwestycyjnej, z którą wiąże się określone ryzyko gospodarcze.

Strata a udziały

Na szczęście, niezależnie od wyżej wskazanych mechanizmów, ustawodawca zagwarantował również (w art. 19 prawa spółdzielczego), że członek spółdzielni uczestniczy w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów.

W konsekwencji członkowie spółdzielni nie odpowiadają osobiście wobec wierzycieli spółdzielni za jej zobowiązania. Wierzyciele ci nie mają prawa prowadzić egzekucji z majątku członków. Na pokrycie zobowiązań spółdzielni mogą być natomiast przeznaczone udziały, które dany członek zadeklarował.

Jedynie gdyby fundusze własne nie wystarczyły na pokrycie strat, walne zgromadzenie może podjąć uchwałę zobowiązującą członków do wpłacenia udziałów wcześniej niż to przewiduje statut. Podobnie po ogłoszeniu upadłości spółdzielni członkowie, na żądanie syndyka upadłości, niezwłocznie uiszczają niewpłaconą jeszcze część udziału.

Dodatkowo art. 27 §2 prawa spółdzielczego stanowi, że wierzyciel członka może uzyskać zaspokojenie z jego udziałów dopiero z chwilą ustania członkostwa, z tym że – zgodnie z §5 tego przepisu – wierzytelności spółdzielni do członka z tytułu wpłat na udziały nie podlegają zajęciu na rzecz wierzycieli spółdzielni.

Zwrot udziałów

Wskazać należy, że zgodnie z ustawą członek może rozporządzać swoimi roszczeniami do spółdzielni o wypłatę udziałów oraz o zwrot wkładów lub o wypłatę ich równowartości ze skutecznością od dnia, w którym roszczenia te stały się wymagalne, w każdym wypadku od dnia wymagalności.

Roszczenia o wypłatę udziałów przedawniają się po upływie trzech lat. Termin przedawnienia liczyć należy od dnia wymagalności. W celu jej ustalenia sięgnąć należy do art. 26 prawa spółdzielczego. Zgodnie z nim udział byłego członka wypłaca się na podstawie zatwierdzonego sprawozdania finansowego za rok, w którym przestał on należeć do spółdzielni. Sposób i terminy wypłaty określa statut.

Z treścią art. 26 prawa spółdzielczego koresponduje art. 21 prawa spółdzielczego oraz art. 27 §2 tej ustawy. Z ww. przepisów wynika, że członek spółdzielni nie może przed ustaniem członkostwa żądać zwrotu wpłat dokonanych na udziały (nie dotyczy to jednak wpłat przekraczających ilość udziałów, których zadeklarowania wymaga statut obowiązujący w chwili żądania zwrotu).

Należy ponadto wziąć pod uwagę, iż ustanie członkostwa może nastąpić nie tylko w wyniku śmierci, lecz także w innych ustawowo regulowanych sytuacjach, jak wykluczenie, wykreślenie czy też wystąpienie ze spółdzielni za wypowiedzeniem.

Zwrot tych wpłat nie może nastąpić przed zatwierdzeniem sprawozdania finansowego za rok, w którym członek wystąpił z żądaniem, oraz w wypadku, gdy jego udziały zostały przeznaczone na pokrycie strat spółdzielni (art. 19 §2). Sposób i termin zwrotu określa statut.

Zasadą, zwłaszcza w spółdzielniach mieszkaniowych, jest zwrot udziałów według wartości nominalnej. Szczególną podstawę waloryzacji udziałów spółdzielni innych niż mieszkaniowe stanowiła ustawa o waloryzacji udziałów członkowskich w spółdzielniach i zmianie niektórych ustaw (DzU z 1991 r. nr 83, poz. 373 ze zm.).

Wypłata może nastąpić w związku z tym, że fundusz udziałowy – w odróżnieniu od funduszu zasobowego – jest funduszem podzielnym na poszczególnych członków. Część majątku spółdzielni przypisana do danego członka w funduszu udziałowym może być w szczególności zwrócona na zasadach określonych w ustawie.

Dziedziczenie udziałów

Szczególnymi przypadkami uszczuplenia funduszu udziałowego są: przeniesienie, zwrot oraz egzekucja udziałów członka spółdzielni. Zgodnie z przepisami bezwzględnie obowiązującymi, możliwe jest zadysponowanie przez członka na wypadek śmierci swoimi udziałami w spółdzielni. Kwestię dziedziczenia udziałów należy odróżnić od możliwości zwrotu wartości wpłat dokonanych na udziały.

Z art. 16 §3 prawa spółdzielczego wynika, że członek może – w deklaracji lub złożonym spółdzielni odrębnym pisemnym oświadczeniu – wskazać osobę, której spółdzielnia po jego śmierci ma wypłacić udziały. Prawo z tego tytułu nie należy do spadku.

Z kolei zgodnie z art. 16a prawa spółdzielczego, spadkobierca zmarłego członka spółdzielni dziedziczy udziały, jeżeli jest członkiem spółdzielni lub złożył deklarację przystąpienia do spółdzielni. Jeżeli jest więcej niż jeden spadkobierca, powinni oni wskazać jednego, który uzyska prawo do udziałów, chyba że podzielą udziały między tych spadkobierców, którzy złożyli deklarację przystąpienia do spółdzielni.

Równocześnie spółdzielnia nie może odmówić przyjęcia w poczet członków spadkobierców dziedziczących udziały, jeżeli odpowiadają oni wymogom określonym w statucie.

Podział nadwyżki bilansowej

Interesujące są kwestie potencjalnych korzyści finansowych w związku z zadeklarowanymi i wniesionymi udziałami członkowskimi. Możliwości w tym zakresie pojawiają się w wyniku zaistnienia nadwyżki bilansowej zgodnie z art. 75 prawa spółdzielczego.

Art. 77 §4 prawa spółdzielczego stanowi, że jeżeli podział części nadwyżki bilansowej między członków ma nastąpić w formie oprocentowania udziałów, uwzględnia się w nim byłych członków (ich spadkobierców), którym przysługują roszczenia o wypłatę udziałów.

Jeżeli walne zgromadzenie podejmie uchwałę o przeznaczeniu części nadwyżki bilansowej na zwiększenie funduszu udziałowego, to pozwala ona na dokonanie księgowej operacji przeksięgowania środków. Dodatkowo w takiej sytuacji, na podstawie art. 5 §1 pkt 3 prawa spółdzielczego, należy na nowo określić wysokość udziałów członkowskich, do czego wymagana jest uchwała o zmianie statutu.

W konsekwencji członkowie spółdzielni, którzy korzystają z przeznaczenia części nadwyżki bilansowej na fundusz udziałowy, nie będą musieli składać deklaracji uzupełniającej w celu zadeklarowania dalszych udziałów.

Zamiast tego, w wyniku przeznaczenia części nadwyżki bilansowej na fundusz udziałowy, dochodzi do zmiany wartości udziałów poprzez ich określenie w nowej wyższej wysokości (por. pismo NBP NB-BPN-III-PMB-523-1/47/05 z 7 kwietnia 205 r., lex nr 4115).

Art. 78 prawa spółdzielczego koresponduje z postulowaną w doktrynie i orzecznictwie, wyrażoną odnośnie do spółdzielni mieszkaniowych, koncepcją, aby ich dochody były dostosowane do wydatków. Wskazano, by nie uchwalać obciążeń finansowych członków, które prowadzą do gromadzenia zasobów finansowych w wysokości nieuzasadnionej bieżącymi potrzebami (pogląd zaprezentowany w uzasadnieniu Uchwały SN 7s z 6 grudnia 1991 r., sygn. III CZP 117/91, lex nr 3709).

Brak jednak ustawowych regulacji, które ograniczałyby autonomię spółdzielni w zakresie wydatkowania nadwyżki finansowej na fundusz zasobowy, z wyjątkiem przypadków wyżej opisanych. Nie można ponadto z góry wyłączyć kontroli uchwał w tym przedmiocie w odniesieniu do ewentualnej sprzeczności z dobrymi obyczajami.

Z uwagi na przyznanie walnemu zgromadzeniu kompetencji do podejmowania uchwał w sprawie podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) lub sposobu pokrycia strat, uchwały w tym zakresie podlegają ogólnej kontroli członków przewidzianej w art. 42 prawa spółdzielczego. Mogą być więc skutecznie zaskarżone do sądu, gdyby były niezgodne z ustawą lub postanowieniami statutu.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!