Nie zapominajmy, że nie ma systemu precedensowego

Podkreślić należy, że stanowisko zajęte przez sąd w danej sprawie nie ma charakteru precedensu, gdyż w polskim systemie prawa precedensy (jako źródło prawa) nie występują. Stąd konkretna, nawet dominująca praktyka orzecznicza nie może być źródłem wywodzenia określonych uprawnień i żądania ich ochrony, jako praw nabytych.

W polskim systemie prawnym nie obowiązuje zasada precedensu, ale skoro organ niemalże w identycznym stanie faktycznym orzekał inaczej, to jego obowiązkiem – tym bardziej, że jest to podnoszone w odwołaniu – jest wyjaśnienie dlaczego zmienia stanowisko lub dlaczego poprzednie stanowisko nie może mieć zastosowania w rozpatrywanej sprawie. Taki wywód z bliższym uzasadnieniem winien znaleźć się w uzasadnieniu decyzji.

Reguła podobieństwa okoliczności

Rozróżnienie dwóch przypadków: sytuacji, w której sąd niższej instancji jest związany wyrokiem (uchwałą) sądu wyższego oraz sytuacji, w której takie związanie nie jest uzasadnione, jest w pełni zgodne z prawem i przyjmowanymi w europejskiej kulturze prawnej zasadami rozumowania. Polska nauka prawa już w latach 1970-1980 wskazywała, że związanie wyrokiem sądu wyższego, czyli uznanie takiego wyroku za precedens sądowy, ma miejsce tylko wówczas, gdy fakty sprawy rozpatrywanej są identyczne lub bardzo podobne do faktów sprawy wcześniej rozstrzygniętej1. Zasadę związania regułą rozstrzygnięcia przy wyraźnym podobieństwie okoliczności faktycznych różnych spraw rozciągnięto nawet na proces stosowania przez organy administracji2. Obecnie nikt się takiej praktyce nie dziwi, wprowadzono ją nawet w art. 8 §2 KPA.

A contrario jednak, jeśli między porównywanymi stanami rzeczy występują istotne różnice, uzasadnione jest odrzucenie traktowania wcześniejszego orzeczenia sądowego jako precedensu, zwłaszcza wiążącego. W prawie anglosaskim tj. w systemie common law, praktyka kwestionowania związania wcześniejszym orzeczeniem sądowym i nieuznawania go za precedens nazywana jest rozróżnianiem (distinguishing) i podkreśla się, że nie oznacza to podważania mocy wcześniejszego orzeczenia, tj. przełamywania precedensu – overruling.

Orzeczenia prejudycyjne a moc wiążąca erga omnes

W Polsce orzeczenia Sądu Najwyższego nie mają charakteru precedensu i sąd jest niezawisły w orzekaniu. W przypadku Sądu Okręgowego stanowisko Sądu Najwyższego, na które powołuje się Sąd Apelacyjny nie jest stosowane. Wykładnia zaś prawa nie może w kwestiach technicznych wpływać na prawo strony do sądu.

Nadmienić również należy, że zgodnie z art. 267 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Trybunał Sprawiedliwości UE, ani żaden inny, nie przyznaje wydanym orzeczeniom prejudycjalnym mocy wiążącej erga omnes i nie nadaje im charakteru precedensów. Jednak należy mieć na uwadze, że Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z dnia 27 marca 1963 r. w sprawie Da Costa en Schaake NV, Jacob Meijer NV, Hoechst-Holland NV przeciwko Administration fiscale néerlandaise przyjął, że sąd krajowy nie musi występować z pytaniem, jeśli dane zagadnienie prawa wspólnotowego zostało już wyjaśnione we wcześniejszym orzecznictwie (tzw. doktryna acte éclaire). Stąd wywodzi się, że sądy krajowe mają obowiązek orzekać na podstawie wcześniejszych orzeczeń wstępnych. W praktyce, jak i w wypracowanej na jej tle doktrynie, uznaje się zatem, że orzeczenia zawierające wykładnię prawa unijnego są uważane za wiążące także poza sprawą, w której zostały wydane3. Co do zasady więc kontynentalny system prawa nie przewiduje instytucji wiążącego precedensu, nawet jeżeli o takim precedensie może być mowa. Zaakceptować przy tym należy pogląd prezentowany przez J.P.Tarno, J. Wyporska, że „Precedens jako efekt odczytania tekstu prawnego, a szerzej porządku prawnego, nie powiela jedynie sformułowania przepisu prawnego, lecz wyraża jego sens wywiedziony nie tylko z kontekstu językowego, ale również z systemowego i funkcjonalnego, który dodatkowo niekiedy bywa wzbogacany innymi, różnorodnymi elementami porządku prawnego. Precedens może zatem stanowić przejaw wykładni dynamicznej, dzięki której dostosowuje się prawo do aktualnych warunków życia zwłaszcza wtedy, gdy nie nadąża za nimi prawodawca”⁴.

Literatura

1. por. J. Wróblewski, Precedens i jednolitość sądowego stosowania prawa, „Państwo i Prawo” nr 10/1971, s. 525–527; M. Zirk-Sadowski, Precedens a tzw. decyzja prawotwórcza, „Państwo i Prawo”, nr 6/1980
2. por np. wyrok WSA w Krakowie z 21 września 2009 r., sygn. akt II SA/Kr 1247/09
3. por. wyrok WSA w Warszawie z dnia 5 sierpnia 2014 r., sygn. akt V SA/Wa 914/14
4. publ. Wykładnia sądowa a prawo administracyjne (w:) B. Dolnicki (red.), Znaczenie orzecznictwa w systemie źródeł prawa: prawo europejskie a prawo krajowe: XIII Niemieckie kolokwium prawników administratywistów, Bydgoszcz 2005, s. 92-93